Πολλές φορές στην ποίηση η διαχείριση του λόγου μπορεί να αποτελέσει και σημείο τριβής ή διχασμού μεταξύ των ανθρώπων που ασχολούνται με αυτή την χαρακτηριστική μορφή του λόγου. Δεν είναι λίγες οι φορές που μπορεί να δούμε δύο ανθρώπους με ανεξάρτητη πορεία στην τέχνη του λόγου να έχουν εκ διαμέτρου αντίθετες απόψεις σχετικά με την χρήση "απαγορευμένων" ή "κακών" λέξεων. Κάποιοι είναι είναι έντονα αντίθετοι με τη χρήση κάποιων λέξεων στον ποιητικό λόγο ενώ κάποιοι άλλοι αρέσκονται να χρησιμοποιούν λέξεις που στην κοινή καθομιλουμένη χρησιμοποιούνται ως υβριστικές. Θα ξετυλίξω εδώ το σκεπτικό μου σχετικά με αυτό το φαινόμενο.

Θα ήταν μάταιο απο μέρους μου να κάτσω να κάνω ανάλυση για το τί μπορεί να είναι η ποίηση. Μια τέτοια προσέγγισή δεν θα καρποφορούσε και θα ήταν μια ακόμη προσπάθεια που θα προσετίθετο στα υπόλοιπα των εκατομμυρίων προσπαθειών που, πολλοί, έχουν κάνει προσπαθώντας να ερμηνεύσουν "τί εστί ποίηση". Υπό ένα γενικό σκεπτικό θεωρώ την ποίηση ως μια έκφανση της φιλοσοφίας. Υπό αυτό το σκεπτικό, λοιπόν, θεωρώ ότι κάθε ποιητική δημιουργία αποτελεί και ένα φιλοσόφημα, άλλοτε πιο σημαντικό και άλλοτε λιγότερο. Η ποιητική έκφραση προϋποθέτει μια προγενέστερη νοητική διεργασία με φιλοσοφικές προεκτάσεις, έστω κι αν αυτό πολλές φορές δεν γίνεται αντιληπτό ακόμη και απο τον ίδιο τον συγγραφέα-ποιητή.  Στην προσπάθεια της λογοτεχνικής έκφρασης κάποιες φορές υπεισέρχονται λέξεις που στην κοινή καθομιλουμένη θεωρούνται κακόβουλες και κακεντρεχείς. Σε εκείνο το σημείο ο ίδιος ο δημιουργός ίσως να προβληματιστεί για το αν θα πρέπει να διατηρήσει αυτές τις λέξεις ή αν θα πρέπει να τις αντικαταστήσει με λέξεις "πιο ευγενείς" (συγχωρέστε τον αδόκιμο όρο). Ας δούμε όμως με ένα απλό σκεπτικό τί συμβαίνει με αυτές τις λέξεις.

Οι λέξεις είναι τα δομικά στοιχεία ενός ποιήματος. Τα κομμάτια εκείνα που απαρτίζουν ένα ποίημα. Πολύ απλά οι λέξεις εκλαμβάνονται απο όλους σε δύο, τουλάχιστον, διαστάσεις ανάλογα με την θέση τους στον λόγο και τον τρόπο έκφρασής τους. Για περισσότερες λειτουργίες που εμφανίζουν οι λέξεις μπορείτε να ανατρέξετε σε ειδικά βιβλία. Συντακτικό, λεξικά λογοτεχνικών όρων, βιβλία γλωσσολογίας. Σε αυτό το κείμενο για να μην πλατιάσω θα μείνουμε στα στενά όρια συγκεκριμένων γλωσσικών λειτουργιών.

Οι λέξεις είναι δισδιάστατα στοιχεία. Αποτελούνται απο το σημαίνον και το σημαινόμενο. Συγκρατήστε αυτούς τους, δύο, όρους.

Το σημαίνον:

Το σημαίνον είναι το "κουτί" (δικός μου, αδόκιμος, όρος) είναι δηλαδή η ακολουθία των γραμμάτων που σχηματίζουν τη λέξη. Είναι η λέξη που διαβάζουμε.

Το σημαινόμενο:

Το σημαινόμενο είναι το "περιεχόμενο του κουτιού". Είναι το νόημα που αποδίδεται σε μία λέξη που διαβάζουμε. Είναι δηλαδή κάτι που δεν το διαβάζουμε αλλά κάτι που το αντιλαμβανόμαστε.

Κατά συνέπεια για να χαρακτηρίσουμε μια λέξη ως "ακατάλληλη" ή "κακή" θα πρέπει να βασιστούμε και στο σημαινόμενο και όχι μόνο στο σημαίνον. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι κάθε λέξη περιέχει προθέσεις και διαθέσεις του υποκειμένου που τις εκφράζει. Δηλαδή, νοήματα (σημαινόμενα) με διαφορετικούς χαρακτήρες εκφράζονται πολλές φορές απο την ίδια λέξη (σημαίνον).

Ας δούμε κάποια παραδείγματα μερικών απο τις πλέον "κακές" λέξεις με διαφορετικά νοήματα, διαθέσεις και προθέσεις.

Όλοι ξέρουμε ότι, κυρίως, οι άντρες στις μεταξύ τους, φιλικές, συζητήσεις χρησιμοποιούν τη λέξη "μαλάκα" η οποία στο σημαινόμενο της, βάσει μιας άτυπης συνομολογίας μεταξύ φίλων, υποκαθιστά κατά κάποιον τρόπο την λέξη "φίλε" και διάφορες άλλες, φιλικών διαθέσεων, λέξεις (πως συνέβη αυτό και γιατί δεν γνωρίζω). Ταυτόχρονα η ίδια λέξη την ίδια στιγμή μπορεί να εκφραστεί ως ύβριστική-προσβλητική. Η διαφοροποίηση εδώ είναι στις προθέσεις του ατόμου που την εκφράζει. Όταν γνωρίζουμε ότι το άτομο που την εκφράζει έχει φιλικές προθέσεις δεν μας προσβάλει, ενώ αν γνωρίζουμε ότι έχει διάθεση να μας προσβάλει τότε ενοχλούμαστε. Ουσιαστικά δεν μας ενοχλεί ο "φορέας" ( η λέξη "μαλάκας") αλλά το περιεχόμενο που της προσδίδει εκείνος που την εκφράζει.

Σε παρόμοια παραδείγματα μπορούμε να πούμε  "Η γυναίκα αυτή είναι πόρνη". Η έκφραση αυτή μπορεί να εκφράζει ότι πράγματι αναφερόμαστε σε μια γυναίκα που εκδίδεται για βιοποριστικούς λόγους και άρα η λέξη "πόρνη"  είναι ουσιαστικό που προσδιορίζει ουσιαστικό. Η ίδια ακριβώς πρόταση όταν εκφραστεί με κακόβουλες προθέσεις μπορεί να λόγω διαθέσεων-προθέσεων να μετασχηματίζει τη λέξη "πόρνη" σε επίθετο που προσδιορίζει ουσιαστικό και άρα να λειτουργεί προσβλητικά. Και πάλι όμως η προσβολή δεν συσχετίζεται με την ίδια την λέξη αλλά με το σημαινόμενο που η λέξη κουβαλά. Κάποιες φορές όταν ρωτάμε έναν συνομιλητή μας "κατάλαβες τί είπα;" ουσιαστικά τον ρωτάμε αν αντιλήφθηκε τα σημαινόμενα των λέξεών μας και άρα τις προθέσεις μας.

Με όμοιο τρόπο μπορείτε να αναλογιστείτε ότι λειτουργούν όλες οι λέξεις στην γλώσσα μας και οι λειτουργίες τους είναι πιο σύνθετες απ' όσο μπορούμε να φανταστούμε.

Η λέξη "μπαγλαμάς" αναφέρεται σε ένα μουσικό όργανο, όταν όμως βάλουμε "μέσα σε αυτό το κουτί" προσβλητική έννοια τότε την μετατρέπουμε σε υβριστική. Το ίδιο συμβαίνει με την λέξη "Καραγκιόζης" που ενώ η λέξη αποτελεί το όνομα μια πολύ αγαπητής και παραδοσιακής φιγούρας για τον Έλληνα μπορεί και σε αυτή να αποδοθεί κακόβουλη ποιότητα.

Τα νοήματα των λέξεων είναι ίσως σημαντικότερα απο τις ίδιες τις λέξεις. Η λέξη "καταλυτικός" σημαίνει ταυτόχρονα δύο αντίθετα πράγματα. Υπο μία εκδοχή σημαίνει "καταστρεπτικός" (κατάλυση=καταστροφή) και υπο μια άλλη εκδοχή σημαίνει "εκείνον που έπαιξε σημαντικό, θετικό, ρόλο στην εξέλιξη κάποιου πράγματος" (καταλύτης=χημική ουσία που βοηθάει χημικές αντιδράσεις). Δηλαδή μπορεί να σημαίνει και άσπρο αλλά και μαύρο. Ανάλογα τις διαθέσεις μας, τα συμφραζόμενα και το νόημα του συνόλου.

Κατά συνέπεια δεν δικαιούμαστε να "αφορίζουμε" ποιήματα βασισμένοι απλά και μόνο στην παρουσία κάποιον λέξεων που θεωρούνται "κακές". Αν στην καθημερινότητά μας μια λέξη εμφανίζεται 99 φορές ως "προσβλητική" και 1 φορά ως "μη προσβλητική" δεν φταίει η λέξη αλλά οι προθέσεις των ανθρώπων.

Είναι ευρέος γνωστό ότι η σάτιρα χρησιμοποιεί πολύ συχνά όρους που ακουστικά εντάσσονται σε αυτό που, άδικα κατά τη γνώμη μου,  ονομάζουμε "κακές λέξεις". Η σάτιρα είναι ίσως η δραστικότερη και ενίοτε η έσχατη μορφή φιλοσοφίας η οποία μπορεί να έχει και διδασκαλικό χαρακτήρα. Η σάτιρα διαθέτει έντονη διαπεραστικότητα και λόγω του ότι διεγείρει το ακροατή-αναγνώστη μπορεί να περάσει μηνύματα ακόμα και εκεί που η κλασσική φιλοσοφική έκφραση δεν κατάφερε. Πολύ συχνά έχει την ικανότητα να δημιουργεί αφορμές για στοχασμό στον ακροατή αναγνώστη δεδομένου ότι κρατάει σε εγρήγορση την προσοχή του. Η ουσιαστική σάτιρα πάντα κρύβει έντονα φιλοσοφικά χαρακτήριστικά μέσα της και προϋποθέτει ότι ο δημιουργός της προβληματίστηκε έντονα και σοβαρά για όσα ζητήματα θίγει και εκθέτει.

Όλοι λίγο ή πολύ γνωρίζουμε ότι ακόμη και μεγάλοι ποιητές χρησιμοποίησαν λέξεις στα ποιήματά τους οι οποίες στην καθημερινότητά μας ενίοτε εκλαμβάνονται ως προσβλητικές.  Όποιο νόημα κι αν τις αποδίδουν δεν μπορούμε να απαιτήσουμε απο κανέναν να περιορίσει όσα θέλει να εκφράσει ακόμα κι όταν αυτά είναι προσβλητικά, είναι και αυτό μια μορφή έκφρασης.  Είναι παράλογο ένας ακροατής-αναγνώστης να "απαιτεί" απο έναν δημιουργό να εκφράζεται "υπό όρους". Η "δυσανεξία", ενός ακροατή-αναγνώστη, σε κάποιες λέξεις δεν συσχετίζεται με τις ίδιες τις λέξεις αλλά με την διασύνδεση που έχει δημιουργήσει στο μυαλό του ο ακροατής-αναγνώστης μεταξύ του σημαίνοντος και του σημαινόμενου. Η αντιμετώπιση των γλωσσικών στοιχείων με "Χιτλερικές" λογικές είναι παράλογη. Ακόμη κι αν ένας δημιουργός χρησιμοποιεί τις λέξεις με προσβλητική διάθεση γίνεται αντιληπτό ότι οι διαθέσεις του δημιουργού αποτελούν την αντίδραση απέναντι σε μια δράση που τον διέγειρε. Σε μια τέτοια περίπτωση ο ακροατής-αναγνώστης πέρα απο την αναζήτηση του σημαινόμενου κάποιων λέξεων καλό είναι να δει και το σημαινόμενο του έργου διότι είναι πολύ πιθανό κατά τον ίδιο τρόπο που λειτουργούν οι λέξεις να λειτουργεί και ένα έργο στο σύνολό του.

Θα μπορούσα να συνεχίσω να γράφω για ώρες αλλά εκτιμώ ότι το σκεπτικό μου μπορεί ήδη να γίνει αντιληπτό κι έτσι σταματώ κάπου εδώ προσθέτοντας και ένα βίντεο με τον Γιάννη Ρίτσο ο οποίος εκφράζει την άποψή του σχετικά με αυτό το θέμα.